دنس اسکوتوس و تفکّر جدید غرب

الف. موضوع و هدف رساله: موضوع رساله، بررسی افکار یوهانس دنس اسکوتوس است. درباره آراء اسکوتوس تا کنون کار مستقلی در کشور انجام نشده است. هدف رساله جبران این نقیصه می باشد. ب. مبانی نظری شامل مرور مختصری از منابع، چارچوب نظری و پرسش ها و فرضیه ها: در تنظیم رساله، به چهار دسته منابع و آثار رجوع و ارجاع شده است: 1) آثار اصلی اسکوتوس که از زبان لاتینی به انگلیسی ترجمه شده است و از این میان بنابر جست وجوهای انجام شده در پایگاه های اینترنتی ناشران غربی عنوان چهارده اثر استقراء و از این تعداد، ده اثر یافت شد و مورد استفاده قرار گرفت. در این رساله، کمبود آثار اسکوتوس از طریق رجوع به متون دست دومی که مستقیماً به آثار اسکوتوس ارجاع داده اند، جبران شده است. 2) آثاری به زبان انگلیسی که همه یا بخشی از آن ها به تفکر اسکوتوس اختصاص یافته و عمدتاً توسط اسکوتوس شناسان متقدم و متأخر و برخی مورخان فلسفه مدرسی نگارش یافته است. 3) آثار ابن سینا به زبان عربی، به ویژه کتاب «الهیات شفاء» که توسط اسکوتوس مطالعه و بهره گیری شده است. و 4) آثار اصلی فلاسفه جدید غرب به زبان های انگلیسی و فارسی. چارچوب نظری رساله به این ترتیب است که ابتدا ترسیمی از وضعیت علمی ـ فرهنگی غرب در قرن سیزدهم میلادی به ویژه دانشگاه های مطرح اروپایی و جریان های فکری و رویدادهای مهم و تبیین زندگی نامه و معرفی اجمالی آثار اسکوتوس انجام شده است. سپس به تبیین آراء معرفت شناختی، وجودشناختی (مابعدالطبیعی)، کلامی (خداشناختی)، فلسفه اخلاق و فلسفه سیاست و نیز بیان تأثیرپذیری اسکوتوس از ابن سینا از طریق ارجاع به متون اصلی این دو متفکر پرداخته شده است. پس از آن، حضور و نمود فکر اسکوتوس از زمان وی تا طلیعه تفکر جدید غرب، از طریق معرفی مکتب اسکوتوس، مکتب اصالت تسمیه، جریان رنسانس و نقد فلسفه مدرسی و اصلاحات دینی در سنّت پروتستان تبیین شده است. سپس حضور و نمود فکر اسکوتوس در آراء فلاسفه جدید غرب و تلقی ژیلسون از آن و نیز جهات کلی این حضور و نمود فکری مطرح و مشخصاً از جهات معرفت شناسی، حیث صوری و تمایز صوری، وجودشناسی، بحث کلیات و فردیت، نامتناهی و اصالت اراده اسکوتوس، در مقایسه با آراء متفکران جدید غرب، مشتمل بر بیکن، دکارت، لایب نیتس، کانت، شوپنهاور، نیچه، پِرس، هوسرل و هایدگر سخن به میان آورده شده است. در انتهای رساله، یک بررسی مقایسه ای میان آراء اسکوتوس و ابن سینا در عرصه های یاد شده مطرح شده است. پرسش های اصلی رساله بدین شرح است: آیا تفکر ابن سینا بر آراء فلسفی و کلامی اسکوتوس تأثیر داشته است؟ نقدهای اصلی اسکوتوس بر فلاسفه و متکلمان قبلی در دو عالَم اسلامی و غربی کدام است؟ نوآوری او در عرصه های مختلف فکری چیست؟ آیا تلقی ژیلسون از تأثیر اسکوتوس بر تفکر جدید غرب صحیح است؟ اسکوتوس در کدام جنبه های فکری، در تفکر بعدی، به ویژه فلسفه جدید غرب، حضور و نمود دارد؟ فرضیه رساله، اثبات تأثیرپذیری فکری اسکوتوس از ابن سینا و حضور و نمود کاملاً آشکار افکار اسکوتوس در تفکرات بعدی به ویژه آراء فلاسفه جدید غرب است. پ. روش تحقیق شامل تعریف مفاهیم، روش تحقیق، جامعه مورد تحقیق، نمونه گیری و روش های نمونه گیری، ابزار اندازه گیری، نحوه اجرای آن، شیوه گرد آوری و تجریه و تحلیل داده ها: تعریف مفاهیم اصلی تفکر اسکوتوس: تمایز صوری: تمایزی است که ذهن در یک چیز، میان دو یا چند حیث صوری، تشخیص می دهد و حدّ واسط تمایز واقعی و تمایز ذهنی است. متعلّق طبیعی عقل: چیزی است که عقل در فرآیند طبیعی ادراک، به گونه ای اولی و بالذات با آن مواجه می شود و می تواند آن را ادراک کند. معرفت شهودی: شناخت یک متعلّق یا عین یا شیء جزئی است تا آن جا که واقعاً وجود دارد و برای عقل، حاضر است. استعلایی: امری استعلایی است که در تحت مقولات عشر قرار نگیرد و اصطلاحاً فوق المقوله باشد. تمایز وجهی: تمایزی است که در میان درجات شدت و ضعف یک چیز واحد و مشترک روی می دهد و این مسئله به خود طبیعت آن چیز باز می گردد، نه به برداشت ذهنی انسان. مفهوم اوّلی و مفهوم ثانی: مفهومی اولی است که می تواند مستقیماً بر واقعیت اِعمال شود و مفهوم ثانی در اثر تفکر درباره مفهوم اولی حاصل می شود. مشترک معنوی: لفظ کلی آن گاه که به یک معنا بر مصادیق و افراد آن حمل شود، مشترک معنوی است. طبیعت مشترک: همان کلی طبیعی است که هم در ذهن و هم در ضمن افراد خارجی یک امر کلی، حاضر است. اصل فردیّت: اصلی است که مبدأ جزئیت اشیاء جزئی واقعی است و با طبیعت مشترک، جمع می شود. معرفت طبیعی: معرفتی است که از حسّ آغاز شود و از طریق قوه خیال که صورت معقول را می سازد به عقل منتقل شود. معرفت فراطبیعی: معرفتی است که با ابزار طبیعی ادراک (حس، خیال و عقل) پدید نمی آید، بلکه دارای مبدأ فوق طبیعی است. مکتب اصالت اراده: اعتقاد به آزادی و استقلال اراده الهی از عقل الهی و اراده انسانی از عقل انسانی است. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی تطبیقی است. جامعه مورد تحقیق: ــــــــ نمونه گیری و روش های نمونه گیری و ابزار اندازه گیری: ــــــــــــ نحوه اجرای تحقیق: ابتدا مطالعات تفصیلی درباره موضوع رساله و با استفاده از آثار و متون مرجع انجام گرفت. در مرحله بعد، فیش برداری در حد مورد نیاز انجام شد. سپس ضمن پردازش اطلاعات، ناظر به مطالعات تفصیلی و فیش برداری های انجام شده، تدوین و نگارش رساله آغاز و پس از پایان هر بخش، اصلاحات مورد نیاز اِعمال گردید. شیوه گردآوری داده ها کتابخانه ای است. شیوه تجزیه و تحلیل داده ها تفکر و تأمل در آراء و نظریات اسکوتوس و متفکرانی است که بر تفکر او تأثیر داشته اند و یا تفکر اسکوتوس در آراء آن ها حضور و نمود دارد. ت. یافته های تحقیق: تفکر اسکوتوس از آراء فلسفی ابن سینا کاملاً تأثیر پذیرفته است. اسکوتوس نقدهایی بر متفکران قبلی در عالَم شرق و غرب، و نوآوری هایی در موضوعات مهم فلسفی و کلامی و فلسفه اخلاق و فلسفه سیاست دارد. تلقّی اتین ژیلسون از تأثیر اسکوتوس بر تفکر جدید غرب صحیح به نظر نمی رسد. اسکوتوس در جنبه های مهمّی، در تفکر بعدی اعمّ از مکتب اصالت تسمیه، جریان رنسانس و نقد فلسفه مدرسی، جریان اصلاحات دینی در سنّت پروتستان، و تفکر جدید غرب از بیکن تا هایدگر حضور و نمود کاملاً آشکاری دارد. ث. نتیجه گیری و پیشنهادها: نتایج رساله در قالب یافته های تحقیق (بند قبل) بیان شد. پیشنهادها: مناسب است هر یک از موضوعات فصول رساله، در قالبی مجزّا تبدیل به یک تحقیق مستقل شود و به گونه ای تخصصی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. هم چنین مناسب است در تحقیقات بعدی در زمینه افکار اسکوتوس، به آثار اصلی او به زبان لاتینی رجوع و ارجاع شود.